سایه جوان 30 ساله بر ستاره های فرهنگ - عینک ریبن

به گزارش عینک ریبن، مرتضی کیوان، شاعر، منتقد، پایه گذار انجمن ادبی شمع سوخته و از نخستین ویراستاران به معنی امروزی بود؛ اما هیچ کدام از این ها سبب شهرت او نیست، بلکه آنچه نام او را جاودان نموده است توانایی شگفتش در دوستیابی و شناخت و پرورش استعداد های ادبی و هنری بود.

دنیای اقتصاد در ادامه نوشت: کیوان با وجود عمر کوتاهش، یک تنه مانند بنگاه استعدادیابی ظاهر شد و در شناخته شدن و پر و بال دادن طیف وسیعی از اهالی قلم نقش بسزایی ایفا کرد. محمدعلی اسلامی نُدوشن، ایرج افشار، احمد جزایری، نجف دریابندری، سیاوش کسرایی، محمدجعفر محجوب، شاهرخ مسکوب و هوشنگ ابتهاج با همه تفاوت های شخصیتی و فکری شان بخش زیادی از موفقیت های خود را مدیون کیوان می دانند.

نجف دریابندری، مترجم فقید درباره او گفته است: من نمی دانم کیوان دوستانش را به چه ترتیبی انتخاب می کرد، ولی می دانم که یک ملاقات کافی بود که کیوان تو را به دوستی خودش انتخاب کند، حتی بدون آنکه خودت بدانی. آن وقت همه چیز تو به او مربوط می شد. اگر شاعر یا نویسنده بودی نگران شعرت یا نوشته ات می شد. اگر ناخوش یا بیکار یا افسرده یا عاشق می شدی مشکلت را باید با کیوان در میان می گذاشتی یا به او می نوشتی.

استعدادی که در او به طرز عجیبی شکفته بود، توانایی کشف و پرورش استعداد دیگران بود. خود من یکی از آن دیگران هستم … کیوان بود که دست مرا گرفت و راهی را که بعد از او طی کردم پیش پایم گذاشت، نه اینکه هرگز یک کلمه درباره کارم و آینده ام و این جور چیز ها به من گفته باشد. او فقط مرا جدی گرفت و با من طوری رفتار کرد که انگار من هم برای خودم کسی هستم. به همین دلیل همواره فکر نموده ام که اگر کسی شده ام تا حدی به یمن تربیت او بود...

هوشنگ ابتهاج (ه. الف سایه) درباره خصوصیات فردی کیوان گفته است: کیوان از همه ما بی پول تر بود. همواره مقروض بود. برای اینکه خرج خونه داشت و مادر و خواهرش رو اداره می کرد و از طرف دیگه فوق العاده دست و دلباز بود و اگه پول داشت خرج رفقاش می کرد. یه روز دی ماه سال 30 بود، و هوا خیلی سرد بود. من چنین سرمایی رو تو تهران به یاد ندارم... البته ما چنان با هم خوش بودیم که به سرما و گرما فکر نمی کردیم. کیوان به من گفت سایه من صدای دندونات رو می شنوم. وقتی گفت فهمیدم که هوا خیلی سرده.

بعد منو برد به دکه ای، یه چیزی خوردم و کمی گرم شدم. او رقصان یه پر گوجه فرنگی گذاشت سر چنگال و گذاشت تو دهن من، خودش هم پول رو داد. هیچی هم نخورد. کیوان هم سردش بود و مثل من فقط یک کت و شلوار پوشیده بود. ولی به فکر من بود. بخشی از فقر کیوان به خاطر این بود که کتاب و مجله و روزنامه بی محابا می خرید. از همه چیز خبر داشت. ممکن نبود که کتابی دراومده باشه و کیوان ندیده باشه. پیش از همه ما خبر می شد. همه چیز هم می خوند.

احمد جزایری، از دوستان مرتضی کیوان درباره او گفته است: من در سال 1330 با مرتضی آشنا شدم... یکی از روز هایی که قرار داشتیم، من نامه ای را که همان روز از مادرم رسیده بود، در دقایقی که منتظر آمدن مرتضی بودم، می خواندم و از اینکه مادر از نامه ننوشتن من گله نموده بود چنان متاثرشده بودم که گویا اشکی بر صورتم نشسته بود.

در همین حین مرتضی سر رسید و پس از آگاهی از موضوع، علت نامه ننوشتن مرا پرسید و من بهانه کردم که فرصت نمی کنم برای خرید تمبر به پست خانه بروم- که گویا در آن موقع تمبر را فقط از پست مرکزی در خیابان سپه می توانستیم بخریم- نمی دانم با چه تردستی مرتضی نشانی مادر مرا از پشت پاکت برداشت و در ملاقات بعد 10 پاکت تمبر شده با نشانی مادرم به دست من داد و گفت دیگر بهانه ای برای نامه ننوشتن نخواهی داشت... و با این شرح که ما انسان های ویژه باید از هر لحاظ نمونه صمیمیت و محبت و رفتار خوش باشیم...

مرتضی کیوان که مانند بسیاری از روشنفکران همدوره خود به جریانات چپ گرایش داشت در سن 33 سالگی درحالی که پس از کودتا سه تن از نظامیان فراری سازمان نظامی حزب توده را در خانه خود پنهان نموده بود، دستگیر شد و پایان به اتهام خیانت اعدام شد. این در حالی بود که تنها سه ماه از ازدواج او با پوری سلطانی (از پایه گذاران علوم کتابداری و اطلاع رسانی در ایران) می گذشت.

مرگ کیوان ضربه روحی بزرگی به دوستان و جامعه روشنفکری وارد کرد؛ خاطره ای تلخ که نه فقط در آثار این شاعران و نویسندگان نمود یافت که تا واپسین دقایق عمرشان با آن ها همراه بود. آیدا، همسر احمد شاملو نقل می نماید: شاملو سه روز بود که نخوابیده بود و درد شدید داشت. بهش گفتم: احمد یه خرده چشمات رو هم بذار شاید خوابت ببره. شاملو گفت: نه! این طوری بهتر می بینمش. زلال می بینمش. گفتم: کی رو؟ گفت: مرتضی کیوان رو؛ و بعد رفت تو اغما و دیگه حرف نزد. این آخرین حرف شاملو بود.